Júní 2025

Ölmusukarlinn prjónandi. Rannsókn yfirvalda á framfærsluhrepp Ingimundar Sturlusonar – Júní

Þann 15. febrúar 1876 setti sýslumaður Árnessýslu, Þorsteinn Jónsson (1814-1893), lögregluþing að Eyvindartungu í Laugardal. Á dagskrá þessa þings var að „grennslast fyrir um framfærsluhrepp“ Ingimundar Sturlusonar (1792–1879). Ástæða þessarar rannsóknar var að óvíst þótti hvort Grímsneshrepp bæri skylda til að sjá um framfærslu Ingimundar og því var Ingimundur yfirheyrður um hvar hann hefði dvalið á langri ævi.

Þegar sýslumaður kom í bæinn þá sat eða hálflá Ingimundur í rúmi sínu og var að prjóna. Mat sýslumaður svo að Ingimundur hefði „skilningarvit sín – ad sjóninni undantekinni – óbrjálud og svo minni ad því skapi“.

Aðspurður sagðist Ingimundur hafa fæðst á Þórustöðum í Grímsnesi árið 1790 þar sem foreldar hans bjuggu allt þar til Sturla faðir hans lést árið1823 en þá tók Ingimundur við búskapnum. Árið 1832 hafi hann flutt sig um set að Austurey í sama hrepp þar sem hann hefði búið til fardaga 1839 en þá hætti hann búskap. Þá sagðist hann hafa komið konu sinni, Katrínu Guðmundsdóttur (1800–1883) og Einari (1834–1924) syni þeirra, fyrir í Seli en sjálfur hefði hann flust út á Álftanes ásamt syni þeirra hjóna Ísaki (1829–1923). Þar sagðist Ingimundur hafa dvalið í 19 ár hjá hjónunum Þórði Þórðarsyni og Oddnýju Magnúsdóttur, fyrst á Breiðabólsstað og síðar í Akrakoti og hefði Ísak verið með honum í sjö ár. Auk þess að sjá sér og Ísak farborða þessi ár sagðist Ingimundur hafa veitt yngsta barni (Guðmundur (1840–1921)) þeirra Katrínar meðgjöf.

Þarnæst sagðist Ingimundur hafa flutt sig um set að Brekkubúð þar sem hann hefði dvalið í eitt ár er hann flutti sig um set að Miðengi. Á þessum fjórum bæjum sagðist hann hafa dvalið allt árið nema yfir hásláttinn þegar hann réði sig í kaupavinnu í Grímsnesi og Biskupstungum, lengst af ýmist í Einholti, Drumboddsstöðum eða Hrosshaga. Á Álftanesárunum sagðist Ingimundur ætíð hafa verið „sjálfs mín, án þess eg gildi nokkud til opinberra þarfa, sem mér eigi heldur var skipad, þádi heldur engan styrk til framfæris mér eda mínum“. Hefði hann komið þangað með eigur sínar og hefði hann fyrst geymt þær hjá Þórði og Oddnýju en síðar hefði hann keypt sér timburhjall og fært eigur sínar þangað. Í dómabók kemur ekki fram hvaða eignir þetta voru sem Ingimundur átti en fram kemur að hann keypti sér hryssu og hana hefði hann haft í timburhjallinum.

Árið sem Ingimundur dvaldi í Miðengi segist hann hafa fengið fótamein sem varð þess valdandi að hann varð að hætta í sjálfsmennsku sinni og hefði hann þess vegna komið sér fyrir í skjóli Ísaks sonar síns sem þá var giftur maður og bjó að Magnúsarfjósum í Sandvíkurhrepp. Þegar hér er komið við sögu er Ingimundur kominn fast að sjötugu. Hefði Ingimundur þá afhent Ísaki allar eigur sínar sem meðal annars var „töluvert fiskæti, smjör, timbur, hryssan og verd fyrir hjallinn, auk ýmislegs fleira“ Þar sagðist Ingimundur hafa verið viðloðandi í þrjú ár en svo hafi honum fundist hann ekki geta verið lengur hjá syni sínum og hafi hann því verið „á flækingi“ næstu tvö ár. Að því loknu sagðist Ingimundur hafa dvalið eitt ár á Grjótlæk í Stokkseyrarhrepp en flutti sig síðan um set upp í Grímsnes, líklega í kringum 1870, og „hafdi þar ofan af fyrir mér med vinnu hjá ýmsum bændum án þess ég ætti þó nokkurstadar heimili og var þá annad veifid hjá kunníngjum mínum í Biskupstúngum þangad til ég bar mig upp við Grímsness hreppstjóra þegar ég aldradur og uppgefinn eigi gat lengur haft ofan af fyrir mér sjálfur, en þetta var í desember 1868, og hafa þeir sídan útvegad mér verustadi og lidsinnt eptir þörfum“.

Aðspurður sagðist hann aðeins einu sinni hafa verið spurður um heimili sitt þegar hann bjó á Álftanesi og sagðist þá hafa „látid í vedri vaka, ad eg væri þar sjómadur en ætti heima fyrir austan“ og þannig hefði hann komist hjá því að greiða gjöld til Álftaneshrepps en aftur á móti hefði hann greitt árlega til húsráðanda 40 pund af smjöri.

Töluvert var um að rannsóknir sem þessar færu fram í dómstólum landsins í gegnum aldirnar, ýmist var þá verið að skera úr um hvort einstaklingur sem kominn var á framfæri hreppsins ætti ættingja á lífi sem lögum samkvæmt bæri skylda til að framfæra viðkomandi eða þá, eins og í tilfelli Ingimundar, í hvaða hrepp einstaklingurinn hefði fæðst og búið þannig að hægt væri að skera úr um hvar hann ætti að framfærast.

Varðveitt er bréf landshöfðingja til amtmanns varðandi framfærslumál Ingimundar, skrifað 15. apríl 1881 og gefur það frekari innsýn í íhlutun yfirvalda af framfærslumálum hans. Þar kemur fram að Ingimundur hafi verið búsettur í Grímsneshrepp frá fæðingu og til árisns 1839, eða í 49 ár. Kemur fram í bréfinu að þau hjónin hafi þá slitið samvistir og Ingimundur hafi þá flust í Álftaneshrepp ásamt einu barni þeirra hjóna. Þar hefði hann dvalið samfellt í 19 ár á tveimur heimilum og séð fyrir sér með sjómennsku.

Samkvæmt því sem fram kemur í bréfi landshöfðingja þá sagði Ingimundur sig til sveitar í Grímsneshrepp árið 1870 og þáði styrk þar uns hann lést 5. júlí 1879. Eftir lát Ingimundar fóru sveitarsjórnarmenn Grímsneshrepps fram á að Álftaneshreppur endurgreiddi hluta af framfærslu hans þar sem hann hefði búið þar í 19 ár. „Að hálfu Álptanesshrepps hefur því verið haldið fram, að þessi dvöl Ingimundar í Álptanesshreppi væri ónóg til að gjöra hann þar sveitlægan, því húsbændur þeir, er hann dvaldi hjá, hafi álitið, að hann ætti heimili fyrir austan, og þar að auki hafi hann ekki á þessum árum goldið neitt til sveitar, kirkju nje prests í Álptanesshreppi“ Sögðu sveitarstjórnarmenn Álftaneshrepps að Ingimundur hefði aldrei útvegað sér þar lausamennsku– eða húsmennskuleyfi og hann hefði aldrei verið skráður í húsvitjunarbókum þar. Amtmaður og landshöfðingi mátu það aftur á móti þannig að Ingimundur hefði með 19 ára dvöl í Álftaneshrepp sem lausamaður unnið sér inn ákveðinn framfærslurétt í hreppnum ekki síst þar sem ekki væri heldur sjáanlegt að hann hefði greitt gjöld eða verið skráður heimilisfastur í öðrum hrepp á þessum árum. Aftur á móti hafi Grímsneshreppur látið það dragast fram úr hófi að fylgja kröfum um endurgreiðslu frá Álftaneshrepp og því úrskurðuðu amtmaður og landshöfðingi að lokum svo að af þeim sökum þyrfti Álftaneshreppur ekki að greiða kröfu Grímsneshrepps um endurgjald á kostnaði hreppsins vegna þurfamannsins Ingimundar.

Með því að skoða sóknarmannatöl viðkomandi hreppa sem Ingimundur sagðist hafa búið í má að einhverju leyti sannreyna frásögn hans af heimilum hans. Samkvæmt þeim er hann búsettur í Mosfellsprestakalli í Grímsnesi árin 1792–1831, 1839–1842, 1845, 1850, árin 1832–1838 er hann skráður til heimilis að Austurey í Miðdalsprestakalli í Laugardal. Árin 1843–1844, 1846–1849, 1851-1859 virðist Ingimundur hvergi hafa verið skráður til heimilis. Nafn hans finnst í manntölum 1840, 1845 og 1850 og í öll skiptin er hann skráður til heimilis að Seli í Mosfellsprestakalli en aftur á móti finnst nafn hans ekki í sóknarmannatölum þar á milli og líklegt verður að teljast að þá hafi hann meira og minna dvalið á Álftanesi og menn ekki munað eftir að skrá hann þar til heimilis en það hafi aftur á móti verið gert þegar manntölin voru skráð.

Manntalsárið 1860 er hann skráður til heimilis í Magnúsarfjósum í Kaldaðarnessókn og er þar til heimils næstu tvö árin í skjóli Ísaks sonar síns. Þaðan er skráð að hann fari árið 1862 sem ölmusukarl að Kaldárhöfða í Klausturhólasókn. Árið 1870 er hann skráður í manntali sem sveitarómagi til heimilis að Gelti í Klausturhólasókn. Þó er það svo að nafn hans virðist hvergi vera að finna í Klausturhólasókn þessi ár sem hann á að hafa verið þar. Árið 1871 er hann skráður sem niðursetningur í Úthlíð og ári síðar er hann komin að Eyvindartungu þar sem hann átti heima uns hann lést þar 87 ára gamall árið 1879.

Það hvernig heimilisfesti Ingimundar er skráð verður að teljast merkilegt. Frá því hann bregður búi árið 1839 og þar til hann verður niðursetningur í Miðdalsprestakalli líða 31 ár þar sem hann er sjaldan skráður með fasta búsetu. Rannsókn leiddi í ljós að einungis sjö af þessum árum er hann skráður í sóknarmannatal svo vitað sé (til heimilis að Seli í skjóli sr. Hjörleifs Oddssonar, aðstoðarprests í Mosfelli) en hann er skráður í þeim manntölum sem tekin voru á þessum árum eða fimm sinnum. Þá standa eftir 19 ár sem hann er án opinbers heimilis. Ekki er að sjá að hann hafi nokkru sinni verið skráður til heimils í Álftaneshrepp.

Höfundur: Sigríður Hjördís Jörundsdóttir

Heimildir:

ÞÍ GA/08-1. Dómabók Árnessýslu (1872–1878), bls. 282–283. Aðgengileg í dómabókagrunni Þjóðskjalasafns Íslands.

ÞÍ. Mosfell í Grímsnesi - prestakall 0000 BC/2-1-1. Sóknarmannatal 1780-1787 og 1789-1800. ÞÍ. Mosfell í Grímsnesi - prestakall 0000 BC/3-1-1 Sóknarmannatal 1801-1815 og 1818-1833. ÞÍ. Mosfell í Grímsnesi - prestakall 0000 BC/4-1-1. Sóknarmannatal 1834-1858.

ÞÍ. Miðdalur í Laugardal - prestakall 0000 BC/1-1-1. Sóknarmannatal 1784-1798, 1800, 1802-1809, 1812, 1821, 1828 og 1834. ÞÍ. Miðdalur í Laugardal - prestakall 0000 BC/2-1-1. Sóknarmannatal 1835-1841 og 1843-1861.

ÞÍ. Kaldaðarnesþing í Flóa - prestakall 0000 BC/1-1-1. Sóknarmannatal 1845, 1846, 1849, 1853-1862, 1864 (skert) og 1867-1870 (skert). ÞÍ. Kaldaðarnesþing í Flóa - prestakall 0000 BA/3-1-1. Prestsþjónustubók 1855–1889.

ÞÍ. Klausturhólar í Grímsnesi - prestakall 0000 BC/2-1-1. Sóknarmannatal 1860-1882. Einnig Úlfljótsvatnssókn 1860-1882.

Prestþjónustubækur (upplýsingar um fædda, fermda, gifta, dána, burtflutta og aðflutta) og sóknarmannatöl (árlegt manntal eftir bæjum) má nálgast á slóðinni https://skjalaskrar.skjalasafn.is/

Stjórnartíðindi fyrir Íslands. 1881. B-deild, bls. 44–45.